کتیبه¬نگاری عرصه¬¬ی کاربرد خوشنویسی در معماری بنا است. کتیبه¬ها از دو جنبة صورت (فرم) و محتوا¬ مهم هستند. ¬محتوای کتیبهها، ¬معتبرترین اسناد تاریخ معماری است و¬ جنبه¬ صوری آنها¬ که از قابلیت¬های حروف بهره می¬گیرد¬، به¬زیبا شدن فضاهای معماری منجر می¬شود. ¬شناسایی قابلیت¬ها و ظرفیت¬های خط در کتیبه¬ها می¬تواند¬ در خلق آثار هنری امروز با هویت ایرانی و اسلامی نیز کارامد باشد. بدین منظور کتیبه¬های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) به¬منزله¬ی جامعه مورد مطالعه انتخاب شد. چرا که کتیبه¬های این مجموعه تنوع فراوانی از نظر صورت و محتوا دارند
و میتواند جنبههای مختلف کتیبهنگاری را برملا کند. بنابراین هدف اصلی این پژوهش شناسایی قابلیتهای بصری کتیبههای مجموعه زیارتی امام رضا (ع) است. بررسیهای کتابخانهای و میدانی نشان میدهد که کیفیتهای بصری و ویژگیهای حروف بهکار رفته در کتیبهها نقش مهمی در ایجاد تأثیرات بصری آن دارد. در این پژوهش بهروش توصیفی- تحلیلی سعی بر آن است، کتیبههای این مجموعه ابتدا گونهشناسی و سپس جنبه ساختاری آنها بر اساس قواعد بصری مورد مداقه قرارگیرد. نتایج این پژوهش، نشاندهنده آن است که چگونگی استفاده از کیفیتهای بصری نظیر: آهنگ بصری، تعادل، تباین، ترکیببندی و تناسب، مؤثرترین ویژگیهای بصری این کتیبهها است.
تصویر29 – 2. نمونهای از الواح شمسهای، مسجد گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، 1345ق، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی............................................................................. 78
تصویر28 – 2. نمونهای از الواح شمسهای، رواق دارالهدایه، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر: نگارنده، آبان 1391......................................................................................................................... 78
تصویر27 – 2. نمونه ای از الواح شمسهای، قسمت بیرونی ایوان شرقی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی.................................................................. 77
تصویر 26 – 2. نمونهای از الواح ترنجی، ایوان طلای صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، دوره قاجار، مأخذ تصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی............................................................................. 77
تصویر 25 – 2. نمونهای از الواح ترنجی، ایوان شرقی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، محمد موسوی، قاجار، مأخذتصویر: نگارنده، آبان 1393................................................................................... 76
تصویر 24 – 2. نمونهای ازالواح ترنجی، ایوان طلای صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، 1277ق، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی........................................................... 76
تصویر 23 – 2. نمونهای از الواح ترنجی، قسمتی از ایوان ساعت صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، 1288ق، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی........................................................... 75
تصویر 22 – 2. بخشی از کتیبه احداثی قاببندی شده بهقلم نستعلیق، قسمت بیرونی ایوان ساعت صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، رقم محمد موسوی صنیعالتولیه، 1317ق، مأخذتصویر: نگارنده، آبان 1393 74
تصویر21 – 2. نمونهای از کتیبه قاببندی شده بهقلم کوفیبناییساده، سرپایه نمای خارجی ایوان شرقی مسجد گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذ تصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی............... 74
تصویر20 – 2. نمونهای از کتیبه قاببندی شده بهقلم ثلث و کوفی تربیعی، ایوان شرقی مسجدگوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی....................................... 73
تصویر 19 – 2. نمونهای از کتیبه قاببندی شده بهقلم ثلث، ازارههای صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، رقم محمدحسن رضوان، 1365ق، مأخذ تصویر: نگارنده، آبان 1393...................................... 73
تصویر 18 – 2. نمونه ای از کتیبه طوماری محرابی(گردان)، بهخط ثلث و کوفیتربیعی، قسمتی از ایوان ساعت صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، 1288ق، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی. 72
تصویر17 – 2. نمونهای از کتیبه طوماری احداثیه بهقلم نستعلیق، ازارههای صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، رقم محمدحسن رضوان، 1342ش. مأخذ تصویر: نگارنده، مهر 1393....................................... 71
تصویر16 – 2. نمونهای از کتیبه طوماری بهقلم ثلث، ایوان شرقی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، رقم محمدحسین شهیدالمشهدی، دوره قاجار، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی.......... 71
تصویر 15 – 2. نمونهای از کتیبه طوماری بهقلم ثلث و کوفی، ایوان ساعت صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، 1394ق، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی............................................ 71
تصویر 14 – 2. نمونهای بهخط ثلث و طغرا، قسمت پایین لبه دهانهی ایوان شرقی و غربی مسجد گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذ تصویر: صحراگرد، 1391: 145.............................................. 68
تصویر 13 – 2. نمونهای بهخط تعلیق مرقوم بر کاشی زرین فام ستارهای، بهکاررفته در ازارههای حرم مطهر، موزه آستان قدس رضوی، قرن 7ش، مأخذتصویر: نگارنده، دی ماه 1393............................................ 68
تصویر 12 – 2. نمونهای بهخط تعلیق مرقوم بر کاشی هشتپر، بهکاررفته در ازارههای حرم مطهر، موزه آستان قدس رضوی، قرن 7ش، مأخذ تصویر: نگارنده، دی ماه 1393.................................................... 67
تصویر 11 – 2. نمونهای بهخط نسخ مرقوم بر کاشی هشتپر، بهکار رفته در ازارههای حرم مطهر، موزه آستان قدس رضوی، قرن 7 ش، مأخذ تصویر: نگارنده، دی ماه 1393................................................... 67
تصویر10– 2. نمونهای بهخط نستعلیق، ازارههای بیرونی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، اثر محمدالموسوی، 1320 ق، مأخذتصویر: نگارنده، آبان 1393................................................................... 66
تصویر 9 – 2. نمونهای بهخط نستعلیق، ایوان طلای صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، اثر محمد علیبن سلیمانالرضوی، دوره افشاریه، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی.......................... . 66
تصویر 8 – 2. نمونهای بهخط ثلث، داخل ایوان شرقی صحننو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، اثر محمدحسین شهیدالمشهدی،1271ق، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی.............................. 64
تصویر 7 – 2. نمونهای بهخط ثلث، داخل ایوان ساعت صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، اثر علیرضا عباسی، دوره صفویه، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی........................................ 64
تصویر 6 – 2. نمونهای از کتیبههای موجود در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) که ترکیبی از چند نوع خط ثلث، نسخ، محقق و رقاع میباشد. سردر ایوان طلای صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، دوره قاجاریه، مأخذتصویر: نگارنده، آبان 1393.................................................................................................................. 64
تصویر5– 2. نمونهای بهخط کوفی بنایی با عبارات الله، محمد، علی، فاطمه، گنبد مطهر امام رضا(ع)، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی............................................................................. 61
تصویر 4– 2. نمونهای بهخط کوفی گرهدار با متن ((فَسَیکفیکِهِم الله و هُو السَمیعُ العَلیم))، تهستون غرفههای صحن گوهرشاد، بدون تاریخ، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی.......................... 60
زیارتی امام رضا (ع)، دوره معاصر، مأخذ تصویر: نگارنده، مهر 1393 ........................................ 60
تصویر 3– 2. نمونهای بهخطکوفیتزیینی ، پیشانی ایوان طلای صحن جمهوری اسلامی، مجموعه
تصویر 2 – 2. نمونهای بهخط کوفی ساده، صحن هدایت از مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذتصویر: نگارنده، آبان 1393......................................................................................................................... 59
تصویر1 – 2. نمونهای ازکتیبههای احداثیه، گنبد مطهر امام رضا (ع)، اثر محمدحسین شهیدالمشهدی، دوره قاجار، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی.................................................................. 57
تصویر 7 – 1. نمونهای بهخط نستعلیق، کتابخانه مرکزی آستانقدسرضوی، کتابت علیرضا عباسی، مأخذتصویر: مهدیزاده، رزا، 1369: 15.................................................................................................... 41
نشاط معتمدالدوله، ، مشهد، مأخذتصویر: مهدیزاده، رزا، 1369: 99 ............................................. 40
تصویر6 – 1. نمونهای بهخط تعلیق، کتابخانه مرکزیآستان قدس، بهکتابت میرزا عبدالوهاب
تصویر5 – 1. نمونهای بهخط نسخ انتظام یافته در قرآن، کتابت وصال شیرازی، قرن 13هـ، مأخذ تصویر: سفادی، 1381: 68............................................................................................................................... 39
تصویر4 – 1. نمونهای کتیبه بهخط ثلث، ایوان ساعت صحن عتیق، رقم علیرضا عباسی، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی........................................................................................................ 38
تصویر3 – 1. نمونهای بهخط محقق در قرآنی از شیراز ، بهکتابت یحیی جمالی صوفی، مأخذتصویر: سفادی، 1381: 73 37
تصویر2 – 1. نمونهای بهخط کوفی بنایی ساده با عبارت اللهاکبر، داخل ایوان مقصوره، مأخذتصویر: آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی........................................................................................................ 37
تصویر 1 – 1. نمونهای بهخط کوفی تزیینی، مدرسه نظامیه خرگردخواف، مأخذ تصویر: Sheila s. Blair, 1998: 81............................................................................................................................... 36
عنوان صفحه
فهرست تصاویر
پیوست مطالب............................................................................................................... 165
فهرست منابع ................................................................................................................ 156
مشخصات فنی .............................................................................................................. 154
معرفی .......................................................................................................................... 154
طرح عملی
4 – 3 پیشنهادات ......................................................................................................... 151
4 – 2 نتیجه ................................................................................................................. 146
4 – 1 بحث ................................................................................................................. 144
فصل چهارم: نتیجهگیری
3 – 5 جمعبندی ......................................................................................................... 142
3 – 4 کرسی................................................................................................................ 139
3 – 3 مختصری درباره ویژگیهای حروف .................................................................... 128
3 – 2 - 5 تناسب ...................................................................................................... 125
3 – 2 – 4 ترکیببندی ............................................................................................. 119
3 – 2 - 3 تباین......................................................................................................... 116
3 – 2 - 2 تعادل ....................................................................................................... 112
3 – 2 - 1 آهنگ بصری ............................................................................................ 108
3 – 2 بررسی کیفیات بصری در کتیبهها ......................................................................... 108
3 – 1 مقدمه ................................................................................................................ 107
فصل سوم: تحلیل ساختاری کتیبهها
2 – 3 جمعبندی........................................................................................................... 105
2 – 2 – 6 رنگ در کتیبهها ..................................................................................... 103
2 – 2 – 5 – 7 فلزکاری ......................................................................................... 102
2 – 2 – 5 – 6 آیینهکاری....................................................................................... 101
2 – 2 – 5 – 5 تزیینات چوبی.................................................................................. 100
2 – 2 – 5 – 4 – 5 کاشی معقلی ............................................................................ 99
2 – 2 – 5 – 4 – 4 کاشی زرینفام.......................................................................... 98
2 – 2 – 5 – 4 – 3 کاشی زیررنگی ........................................................................ 97
2 – 2 – 5 – 4 – 2 کاشی هفترنگ....................................................................... 95
2 – 2 – 5 – 4 – 1 کاشی معرق.............................................................................. 94
2 – 2 – 5 – 4 کاشی ............................................................................................ 93
2 – 2 – 5 – 3 گچ................................................................................................. 92
2 – 2 – 5 – 2 سنگ ............................................................................................. 90
2 – 2 – 5 – 1 آجرکاری ....................................................................................... 88
2 – 2 – 5 مصالح مورد استفاده در کتیبهها ................................................................... 87
2 – 2 – 4 – 4 کتیبههایکمربندی .............................................................................. 86
2 – 2 – 4 – 3 کتیبههای طوماری مادر و بچه .............................................................. 84
2 – 2 – 4 – 2 کتیبههای طوماری دوطبقه و سهطبقه ...................................................... 82
2 – 2 – 4 – 1 کتیبههای تکسطری........................................................................... 80
2 – 2 – 4 ترکیب خط درکتیبه ................................................................................... 80
2 – 2 - 3 - 3 – 3 الواح هندسی ............................................................................ 78
2 – 2 - 3 - 3 – 2 الواح شمسهای (مدور)................................................................. 77
2 – 2 - 3 - 3 – 1 الواح ترنجی ............................................................................. 75
2 – 2 - 3 - 3 الواح کتیبهای................................................................................... 74
2 – 2 - 3 - 2 قاببندیها ..................................................................................... 72
2 – 2 - 3 - 1 کتیبههای طوماری............................................................................. 69
2 – 2 - 3 دستهبندی براساس قالب و شکلکلی ............................................................ 68
2 – 2 - 2 – 3 کاربرد خط نستعلیق درکتیبهنگاری ..................................................... 65
2 – 2 - 2 – 2 کاربرد خط ثلث درکتیبهنگاری .......................................................... 61
2 – 2 - 2 – 1 – 3 کوفی بنایی (معقلی) ................................................................... 60
2 – 2 - 2 – 1 – 2 خط کوفیتزیینی ....................................................................... 60
2 – 2 - 2 – 1 - 1خط کوفی ساده ......................................................................... 59
2 – 2 - 2 – 1 کاربرد خط کوفی در کتیبهنگاری ...................................................... 59
2 – 2 - 2 دستهبندی براساس خط................................................................................ 57
2 – 2 -1 - 3 کتیبههای مذهبی – احداثیه................................................................. 57
2 – 2 -1 - 2 کتیبههای احداثیه ............................................................................... 55
2 – 2 -1 – 1 – 4 ابیات شعر .................................................................................. 55
2 – 2 -1 – 1 - 3 ادعیه و تذکرهها .......................................................................... 53
2 – 2 -1 – 1 - 2 احادیث...................................................................................... 52
2 – 2 -1 – 1 - 1 آیات قرآنی .............................................................................. 51
2 – 2 -1 - 1 کتیبههای مذهبی ................................................................................ 50
2 – 2 - 1 دستهبندی محتوایی ..................................................................................... 50
2 – 2 دستهبندی کتیبهها................................................................................................ 48
2 – 1 مقدمه ................................................................................................................ 47
فصل دوم: گونه شناسی کتیبهها
1 – 10 – 3 – 4 – 6 تناسب .................................................................................. 45
1 – 10 – 3 – 4 – 5 ترکیب دایره........................................................................... 44
1 – 10 – 3 – 4 – 4 ترکیب اریب .......................................................................... 44
1 – 10 – 3 – 4 – 3 ترکیب مثلث .......................................................................... 44
1 – 10 – 3 – 4 – 2 ترکیب متقاطع......................................................................... 44
1 – 10 – 3 – 4 – 1 ترکیب عمودی ...................................................................... 43
1 – 10 – 3 – 4 ترکیببندی .................................................................................. 43
1 – 10 – 3 - 3 تباین............................................................................................. 43
1 – 10 – 3 - 2 تعادل............................................................................................ 42
1 – 10 – 3 - 1 آهنگ بصری ................................................................................ 41
1 – 10 - 3 مفاهیم بصری .......................................................................................... 41
1 – 10 - 2 – 6 خط نستعلیق................................................................................... 40
1 – 10 - 2 - 5 خط تعلیق....................................................................................... 39
1 – 10 - 2 - 4 خط نسخ........................................................................................ 38
1 – 10 - 2 - 3 خط ثلث........................................................................................ 37
1 – 10 - 2 - 2 خط محقق...................................................................................... 37
1 – 10 – 2 – 1- 2 کوفی بنایی.............................................................................. 36
1 – 10 – 2 – 1- 1 کوفیتزیینی ............................................................................ 35
1 – 10 - 2 - 1 خط کوفی ..................................................................................... 35
1 – 10 - 2 کتیبهنگاری ............................................................................................ 34
1 – 10- 1 وجه تسمیه کتیبه........................................................................................ 33
1 – 10 تعاریف ........................................................................................................... 33
1 – 9 – 9 – 3 دانشگاه علوم اسلامی رضوی ............................................................ 33
1 – 9 – 9 – 2 رواق دارالولایه................................................................................ 33
1 – 9 – 9 – 1 صحنها.......................................................................................... 29
1 – 9– 9 مجموعه امام رضا (ع) در دوره انقلاب اسلامی............................................... 29
1 – 9 – 8 – 3 موزه و صحن موزه ......................................................................... 28
1 – 9 – 8 – 2 کتابخانه آستانقدس ....................................................................... 28
1 – 9 – 8 – 1 رواقها .......................................................................................... 25
1 – 9– 8 مجموعه امام رضا (ع) در دوره پهلوی .......................................................... 25
1 – 9 – 7 – 3 رواقها........................................................................................... 24
1 – 9 – 7 – 2 مدرسه علینقی میرزا ......................................................................... 24
1 – 9 – 7 – 1 صحن نو......................................................................................... 23
1 – 9 – 7 مجموعه امام رضا (ع) در دوره قاجاریه ........................................................ 22
1 – 9 – 6 مجموعه امام رضا (ع) در دوره افشاریه تا دوره قاجاریه ................................ 21
1 – 9 – 5 – 4 مدارس احداثی در مجموعه امام رضا (ع) ............................................ 21
1 – 9 – 5 – 3 رواقها........................................................................................... 20
1 – 9 – 5– 2 گنبد مطهر ....................................................................................... 20
1 – 9 – 5 – 1 صحن عتیق...................................................................................... 19
1 – 9 – 5 مجموعه امام رضا (ع) در دوره صفویه........................................................... 18
1 – 9 – 4 – 4 مسجد گوهرشاد ............................................................................... 17
1 – 9 – 4 – 3 رواقها............................................................................................ 17
1 – 9 – 4 – 2 مدارس احداثی در مجموعه امام رضا (ع)............................................. 15
1 – 9 – 4– 1 صحن عتیق....................................................................................... 15
1 – 9 – 4 مجموعه امام رضا (ع) در دوره تیموری......................................................... 14
1 – 9 - 3 مجموعه امام رضا (ع) در دوره مغول.............................................................. 14
1 – 9 - 2 تاریخچه حرم امام رضا (ع) از آغاز تا پیش از حمله مغول................................ 11
1 – 9 - 1 مجموعه زیارتی امام رضا (ع)....................................................................... 11
1 – 9 تاریخچه............................................................................................................ 11
1 – 8 روش تحلیل اطلاعات ........................................................................................ 10
1 – 7 روش انجام تحقیق .............................................................................................. 10
1 – 6 روش و ابزارگردآوری اطلاعات............................................................................ 10
1 – 5 پیشینه تحقیق....................................................................................................... 7
1 – 4 - 2 سوالات فرعی .......................................................................................... 7
1– 4 - 1 سوال اصلی................................................................................................. 6
1 – 4 سوالات تحقیق.................................................................................................... 6
1 – 3 اهمّیّت و ضرورت تحقیق ..................................................................................... 5
1– 2 - 2 هدف فرعی ................................................................................................ 5
1– 2 - 1 هدف اصلی................................................................................................ 5
1 – 2 اهداف پژوهش.................................................................................................... 5
1– 1 بیان مسأله............................................................................................................ 4
فصل اول: کلیات پژوهش
مقدمه........................................................................................................................... 1
عنوان صفحه
فهرست مطالب
